Wolność i wolna wola a determinizm

Autor: Francisco Capella, członek założyciel i kierownik działu Nauki i Etyki Instytutu Juana de Mariana w Madrycie.
Tłumaczenie z języka hiszpańskiego: Bartosz Michał Szymczak.
Uwaga redakcji: autor przedstawia w poniższym eseju własne przemyślenia i nie reprezentuje oficjalnego stanowiska portalu Obiektywizm.pl.

Pojęcie i idea wolności mogą się odnosić do różnych rzeczy: do braku przymusu lub do psychicznej możliwości wyboru. Mentalna wolność wydaje się być sprzeczna z determinizmem przyczynowym, jednak w rzeczywistości taka nie jest, gdy jedno i drugie jest rozumiane w sposób odpowiedni.

Wolność, której broni liberalizm, jest wolnością ekonomiczną, etyczną, społeczną lub polityczną: jest szacunkiem dla prawa własności i braku agresji czy przemocy; jest możliwością samodzielnego dokonywania prawomocnego wyboru, tak aby inni nie mogli ci narzucić decyzji siłą lub poprzez przymus prawny; jest działaniem w otoczeniu instytucjonalnym z uniwersalnymi i funkcjonalnymi normami, bez przywilejów ani ucisku. Jednakże w teorii ekonomicznej, psychologii i filozofii ważny jest również koncept wolnej woli, wolności rozumianej jako umysłowa zdolność wybierania między alternatywami, według własnej woli podmiotu, którą ponadto zwykło się uważać za warunek konieczny odpowiedzialności moralnej i prawnej.

Częstokroć przeciwstawia się wolną wolę i determinizm, jakby były niekompatybilne, jednak to zależy od tego, jak rozumie się determinizm i wolną wolę. Determinizm oznacza naturalne regularności, opisowe prawa wzorców powtarzających się w rzeczywistości, związki między przyczynami i skutkami. Przeciwieństwem determinizmu jest przypadkowość, los, indeterminizm, brak regularnych interakcji i związków przyczynowych. Rzeczywistość jest deterministyczna, niedeterministyczna albo jest kombinacją obu atrybutów, ale nie ma innej możliwości: wola czy świadomość nie są alternatywami czy dopełnieniami dla regularnej natury lub przypadkowości tego, co istnieje.

Jeśli przez wolną wolę rozumie się metafizyczną lub ontologiczną wolność, która przewyższa lub łamie determinizm przyczynowy, wówczas owa wolna wola nie istnieje lub nie jest niczym więcej jak złudzeniem czy błędnym przekonaniem. Z drugiej strony negowanie determinizmu implikuje akceptowanie przypadkowości, zaś pewność, że wolna wola nie jest zgodna z determinizmem, implikuje redukowanie wolnej woli do prostej przypadkowości: wola byłaby rezultatem przypadku (mechanika kwantowa nie jest odpowiedzią na ten dylemat, a ci, którzy błędnie wierzą, że jest takową, być może znają się na fizyce, ale nie na biologii, cybernetyce czy psychologii).

Wola jest fenomenem przyrodniczym: chodzi o podstawową funkcję wszystkich istot żywych, realizowaną w mniej lub bardziej wyszukany, wedle swojej ewolucji i stopnia złożoności, sposób. Wszystkie żywe istoty są cybernetycznymi podmiotami, które dysponują jakimś systemem kontroli, żeby regulować swoje zachowanie, jako że nie wystarczy robić cokolwiek, lecz należy dostosowywać działanie do warunków rzeczywistości. Układ nerwowy zwierząt (mózg, umysł) jest cybernetycznym systemem kontroli, który kieruje zachowaniem organizmu odbierając i przetwarzając informacje: rozważa alternatywy i wybiera tę, którą uznaje za najbardziej adekwatną, zgodnie z preferencjami i możliwościami podmiotu i warunkami jego otoczenia. Żywe stworzenia są machinami zdolnymi do dokonywania wyboru.

Przetwarzanie informacji i podejmowanie decyzji są zjawiskami fizycznymi, egzekwowanymi przez złożoną sieć neuronów, połączonych z czujnikami i urządzeniami uruchamiającymi. Chodzi o procesy mniej lub bardziej złożone, wedle tego, jak przetwarzane są informacje (jak wiele, z jaką prędkością, z jakimi algorytmami, w sposób nieświadomy czy świadomy, automatycznie czy refleksyjnie), ile alternatyw jest branych pod uwagę, jak te opcje się ujawniają lub pojawiają. Rozważanie alternatyw polega na wyobrażaniu sobie (w sposób poprawny lub niepoprawny, realistyczny lub nie) różnych, przypuszczalnie możliwych kierunków działania i na ocenianiu ich konsekwencji. Podmiot racjonalny realizuje ten proces i dokonuje wyboru tej opcji, której wartość lub użyteczność jest większa według jego osobistych preferencji lub zainteresowań. Wiele czynników może uczestniczyć lub pośredniczyć w tym wieloprzyczynowym procesie: to, czego jednostka chce, pragnie lub potrzebuje; jej przewidywania co do reakcji innych wobec jej wyboru; interesy innych jednostek, do których czuje przywiązanie; istnienie zahamowań lub norm moralnych.

Proces decyzyjny jest rezultatem aktywności systemu − organizmu i jego aparatu kognitywnego i emocjonalnego w otoczeniu. Jego rezultaty zależą od wewnętrznego stanu i dynamiki systemu, od warunków otoczenia i od interakcji między systemem a otoczeniem. Różne decyzje podmiotu są powodowane przez różne stany czy aktywności jego mózgu i ciała lub przez odmienne warunki środowiskowe: moja decyzja jedzenia lub nierobienia tego zależy od tego, czy jestem głodny czy nie (a to uczucie jest generowane przez dostępne poziomy energii w moim ciele), i od tego, czy jest jedzenie czy go nie ma; moja decyzja, co zjeść, zależy od tego, co wydaje mi się smaczniejsze, a mój gust co do jedzenia na pewno uwzględnia jakąś wartość odżywczą; moja decyzja, by zaatakować, zachować spokój lub uciec, zależy od mojej emocji strachu, która nie powstaje w sposób arbitralny, ale z uwagi na dostrzeżenie zagrożenia.

Ta sama jednostka może podejmować odmienne decyzje i działać w odmienny sposób w takich samych warunkach, jeśli jej stan wewnętrzny różni się, a te różnice są istotne. Różne osoby mogą działać w odmienny sposób w takich samych warunkach. Ta sama jednostka, w tym samym stanie wewnętrznym, może działać w sposób odmienny, gdy okoliczności są dostatecznie różne.

Zachowanie podmiotu mogłoby być inne w tym sensie, że ex ante i bez posiadania wszystkich istotnych informacji zdaje się istnieć kilka alternatyw, które mogą być rozpatrywane i wybierane, ponieważ nadal nie zostały ocenione. Jednak zachowanie jest deterministyczne, ponieważ cały proces podąża za stałymi prawami fizyki, a najbardziej wartościową (choćby ta ocena była subiektywna) jest wybrana alternatywa, a nie inna przypadkowa. Jeśli wolę więcej pieniędzy niż mniej (coś bardzo powszechnego) i dadzą mi wybór między kilkoma sejfami z różnymi ilościami pieniędzy, otwieram sejfy, liczę, ile znajduje się w każdym, i wybieram ten, który zawiera maksymalną kwotę. Samice pawia wybierają najbardziej atrakcyjnego samca (według obiektywnych, mierzalnych parametrów, takich jak rozmiar i blask ogona oraz liczba oczek) po sprawdzeniu kilku. Jest możliwe, że opcje nie są dane, tylko ja sam je generuję w swojej wyobraźni, jednak ten proces twórczy również jest deterministyczny i nie ma w sobie niczego magicznego czy nadprzyrodzonego.

Wola człowieka i jego zdolność dokonywania wyboru nie tylko nie łamie deterministycznych praw natury, lecz także jest ich rezultatem i nie mogłaby bez nich istnieć, jako że potrzebuje ich, aby móc działać. Mózg dokonuje operacji zgodnie z prawami fizycznymi, chemicznymi i neurologicznymi, a ponadto reprezentuje regularności rzeczywistości i jej konkretne okoliczności, używa wiedzy dotyczącej praw opisujących dynamikę systemów, żeby przewidywać, wyjaśniać i kontrolować częściowo ich ewolucję. Działanie nie jest możliwe bez przyczynowego determinizmu.

Żeby zachowanie było deterministyczne, nie musi być proste, ani przewidywalne, ani kontrolowalne w pełni. Czynniki najbardziej determinujące wybór mogą się zmieniać z osoby na osobę, wedle ich charakteru i okoliczności (hedonista, asceta, mistyk), ale też istnieje wiele rzeczy, które łączą wszystkich ludzi (podstawowe wrażenia i emocje). Szczegółowe przewidywanie wymaga dokładnych danych i modeli, które mogą nie być osiągalne.

Nie postępujemy w rozwiązywaniu problemu wolnej woli twierdząc, że człowiek jest wyjątkowy, ponieważ zwierzęta tylko reagują w sposób instynktowny, podczas gdy ludzie decydują dobrowolnie. Proces decyzyjny u ludzi jest bardziej skomplikowany, ponieważ mózg ludzki jest bardziej złożony – ma większą możliwość innowacyjną, większą elastyczność i zdolność kulturową, symboliczną i językową, większą interakcyjność społeczną – ale ludzie również mają reakcje i instynkty, a zwierzęta również są zdolne do podejmowania decyzji moralnych, takich jak opieka nad innymi lub zrezygnowanie z jedzenia, żeby nie zaszkodzić innemu.

Ludzie nie są wyjątkowi, bo mają nieistniejącą, nieśmiertelną, niematerialną duszę, ani również nie są ucieleśnieniem tej duszy, ani nie mają wolnej woli jak jakieś wszechmogące i wszechwiedzące bóstwo. Faktycznie kłamliwa wiara w wyimaginowanych bogów, którzy wszystko kontrolują, jest esencjonalną częścią konceptualnego bałaganu wokół wolnej woli jako intelektualna łata dla wyjaśnienia zła w świecie domniemanie stworzonym przez dobrotliwego boga.

Prawdopodobnie wiele osób wierzy, że ich decyzje nie są deterministyczne, ponieważ nie rozumieją rzeczywistości i ponieważ obawiają się, że gdyby były deterministyczne, byliby przewidywalni i łatwo podatni na manipulację: wolą iluzję wolnej woli odłączonej od realnego świata. Ta iluzja może być funkcjonalna w niektórych przypadkach, jako że wola ma znaczenie: wierzenie, że ma się mentalną siłę, by przezwyciężyć jakąś przeszkodę, może pomagać w osiąganiu celu, zamiast poddawać się czy nie próbować; wierzenie w wolę może wzmacniać wolę. Wiara w wolną wolę może mieć także konsekwencje moralne, wpływając na współpracę miedzy podmiotami i ich tendencję do oszukiwania lub przestrzegania norm.

Determinizm nie unicestwia odpowiedzialności moralnej, jako że dotyczy zjawisk z innych poziomów czy obszarów. Odpowiedzialność moralna jest ideą, która jest przekazywana podmiotom w otoczeniu społecznym, w którym ich działania mogą dotykać innych i wywoływać odwet za wyrządzone szkody: jest mechanizmem ostrzegania oraz zabezpieczania współpracy i współistnienia. Jest błędną wymówką usprawiedliwianie się twierdzeniem, że ja tego nie zrobiłem, tylko był to mój mózg lub moje geny: ty jesteś twoim mózgiem i twoimi genami (nie jesteś duchem w maszynie, jesteś tą maszyną). Jeśli kryminalista czy przestępca nie uważa się za odpowiedzialnego, ponieważ jego działania są zdeterminowane, nie ma żadnego problemu: wówczas sąd i kat także nie są odpowiedzialni z dokładnie tego samego powodu. Problemem bardziej interesującym jest ocenienie, czy intencjonalność lub świadomość działania i jego rezultatów (lub jego brak) są wymagane, aby istniała odpowiedzialność etyczna lub moralna: ja myślę, że nie zrobiłem czegoś, dlatego że nie byłem świadom tego, lub dlatego że nie było to to, co zamierzałem, lub dlatego że uważam, że moje Ja jest tylko świadomą częścią mojego umysłu i ignoruję wszystko, co nieświadome.

Bibliografia:

Joaquín Fuster, The Neuroscience of Freedom and Creativity (Cerebro y libertad).

Daniel Dennett, Freedom Evolves.

Michael Gazzaniga, Who’s in Charge? Free Will and the Science of the Brain.

Read Montague, Why Choose This Book? How We Make Decisions.

Sam Harris, Free Will.