Racjonalność – I cnota główna
Status cnoty racjonalności
W artykule „Etyka obiektywistyczna” (błędnie przetłumaczony na język polski jako „Etyka absolutna”) czytamy, że „racjonalność jest podstawową ludzką cnotą, źródłem wszystkich innych cnót” (Rand 2015a: 42). Cnota racjonalności jest zatem prymarna – każda inna ma swoje umocowanie wyłącznie w niej. Alan Gotthelf (2000: 87), filozof amerykański, mimo powyższego cytatu, nie traktuje wszystkich cnót obiektywistycznych jako aspektów cnoty racjonalności. Zgodnie z jego interpretacją skuteczność oraz poczucie własnej wartości – jako cnoty kardynalne – nie należą do przejawów cnoty prymarnej. Uważam jednak tę interpretację za błędną: wszystkie cnoty mają swoją rację bytu wyłącznie dzięki cnocie racjonalności. Taką wykładnię znajdujemy m.in. u Leonarda Peikoffa: „Racjonalność (…) jest podstawowym obowiązkiem człowieka; wszystkie inne [w tym cnoty – Z.G.] są jej pochodnymi” (1993: 221). W innym miejscu Peikoff nazywa pozostałe cnoty „ekspresjami racjonalności” (1993: 250). Z takim samym poglądem na status cnoty racjonalności mamy do czynienia u Tary Smith (2006: 48).
Cnota racjonalności wiąże się przede wszystkim z poszanowaniem rozumu i traktowaniem go jako jednej z najwyższych wartości. Poniższy cytat idealnie oddaje spojrzenie Rand na rozum – z tego zaś nietrudno zrozumieć, dlaczego cnota racjonalności jest cnotą prymarną:
“Nie można powiedzieć, że jestem przede wszystkim zwolenniczką kapitalizmu, ale egoizmu; nie można także powiedzieć, że jestem przede wszystkim zwolenniczką egoizmu, ale rozumu. Gdy rozpozna się supremację rozumu i zastosuje się ją w sposób konsekwentny, pociągnie to za sobą całą resztę. To – czyli supremacja rozumu – było, jest i będzie głównym zagadnieniem moich prac, jak i istotą obiektywizmu” (Rand 1986:410).
Przyjmuję zatem, że cnota racjonalności to cnota prymarna, z której wywodzimy wszystkie inne – w tym sensie są one pochodne, są ekspresjami czy aspektami cnoty racjonalności.
Racjonalność: dwa aspekty
W poprzednim tekście – rozpoczynającym cykl o cnotach – wyjaśniłem swoisty dualizm cnoty: cnota to zarówno pewne rozpoznanie faktu, jak i określone działanie. Dotyczy to również cnoty racjonalności. Jaki jest aspekt intelektualny interesującej nas cnoty?
Racjonalność polega na uznaniu faktu, że istnienie istnieje, że nic nie może zmienić prawdy i nic nie może być ważniejsze od jej postrzegania, czyli od myślenia — że umysł jest jedynym sędzią wartości i jedynym przewodnikiem działań — że rozum jest pewnikiem nie dopuszczającym kompromisu — że ustępstwo na rzecz irracjonalności kaleczy świadomość jednostki i odwraca ją od zadania postrzegania ku zadaniu udawania rzeczywistości — że rzekomy skrót do wiedzy, którym jest wiara, jest jedynie zwarciem niszczącym umysł — że akceptacja mistycznego wymysłu jest pragnieniem unicestwienia istnienia i w efekcie niszczy ludzką świadomość.
W Atlasie Zbuntowanym John Galt poucza nas, że zgodnie z cnotą racjonalności rozpoznajemy następujące fakty (Rand 2015b: 1026):
(1) Istnienie istnieje;
(2) Nic nie może zmienić prawdy i nic nie może być ważniejsze od jej postrzegania, czyli od myślenia;
(3) Umysł jest jedynym sędzią wartości i jedynym przewodnikiem działań;
(4) Wiara to skrót do wiedzy, który niszczy umysł;
(5) Rozum jest podstawowym środkiem przetrwania człowieka (Peikoff 1993: 221).
Mając tę wiedzę – zdając sobie sprawę z powyższych faktów – człowiek może postępować odpowiednio, zgodnie z cnotą racjonalności. Takie postępowanie oznacza kierowanie się rozumem i rozumowaniem w każdej sprawie, w każdej sytuacji. Każde działanie pod wpływem emocji lub zachcianki, która ma się nijak do rzeczywistości stanowi naruszenie cnoty racjonalności.
Zgodnie z cnotą racjonalności – która, pamiętajmy, wiąże się z wartością, jaką jest rozum – należy wciąż się rozwijać intelektualnie. Nie chodzi koniecznie o rozwój w sensie akademickim czy w sensie wiedzy naukowej (aczkolwiek ta też, w zależności od pracy, jaką dany człowiek wykonuje, jest do pewnego stopnia niezbędna), lecz o ćwiczenie umysłu, o stosowanie rozumowania – jak wspomniałem wyżej – do każdego pojedynczego zadania czy działania.
Warunkiem koniecznym racjonalnego działania jest świadomość pobudzona, nastawiona na poznanie rzeczywistości jako takiej, na postrzeganie rzeczy zgodnie z ich naturą. Leonard Peikoff tłumaczy to następująco:
„Nie chodzi o to, że ktoś musi stać się geniuszem czy nawet intelektualistą. Wbrew rozpowszechnionemu błędnemu poglądowi, rozum przysługuje istotom ludzkim, a nie [tylko] <<supermenom>>. Z moralnego punktu widzenia należy zawsze dążyć do rozwoju mentalnego, do pogłębienia wiedzy i zwiększenia mocy świadomości do takiego rozmiaru, jaki dana osoba potrafi, niezależnie od jej profesji czy stopnia inteligencji” (1993: 223).
Zgodnie z tym, co mówi Peikoff, nie jest tak, że cnota racjonalności należy do sfery ideału niedostępnego dla większości ludzi; każdy, czy to kierowca autobusu, czy to biznesmen, może rozwijać swój umysł oraz swoje poznanie intelektualne.
Skoro, jak napisałem wyżej, cnota racjonalności wymaga, aby kierować się rozumem w każdym aspekcie życia, tę samą zasadę należy stosować do wyboru wartości i celów. W odwrotnej sytuacji osoba dąży do danego celu ze względu na swoją zachciankę lub zachciankę innych (pozwala innym na narzucanie jej przedmiotu, do którego dąży).
Racjonalny wybór wartości i celu, jak i rozwój świadomości i wiedzy łączą się ze sobą m.in. na poziomie wyboru narzędzi i sposobu dążenia do wartości. Aby móc dążyć do wartości w sposób efektywny, należy wiedzieć, które środki są niezbędne, znać drogę do owego celu.
Więcej na temat cnoty racjonalności można znaleźć w drugim rozdziale „Ayn Rand’s Normative Ethics” (Smith 2006).
17XZz9YMvN3HDW2zzuw1vr5vXGG661cCJ
