Prawa człowieka w ujęciu obiektywistycznej filozofii polityki Ayn Rand

Autor: Katarzyna Borzym
Uwaga redakcji: pierwotna publikacja – “Wokół wartości dobra – filozofia o moralności i sprawach państwa”, Wydawnictwo Naukowe TYGIEL, Lublin 2016.

Streszczenie

Celem niniejszego wystąpienia jest prezentacja obiektywistycznego podejścia do problemu praw człowieka. Ayn Rand – twórczyni obiektywizmu – opierając się na swoich założeniach metafizycznych i epistemologicznych tworzy system etyczny, w centrum którego umieszcza prawa człowieka. Jej zdaniem prawa człowieka sprowadzić można do dwóch zasad: prawa jednostki do życia i jego zachowania oraz prawa własności, dzięki czemu człowiek może zachowywać owoce swojej pracy. Drogą dalszych refleksji Rand dochodzi do wniosku, iż realizacja tych praw możliwa jest jedynie w systemie kapitalistycznym. Obiektywizm jest nurtem filozoficznym, który nie jest zbyt szeroko komentowany w Polsce. Niniejsze opracowanie ma stanowić przyczynek do dyskusji nad koncepcjami Ayn Rand i analizy (także krytycznej) jej filozofii. Podstawową metodą, zastosowaną w niniejszym artykule, była analiza części prac Rand. Z uwagi na objętość opracowania, jest to analiza skrótowa, która mogłaby być poszerzona o dodatkowe wątki. W przyszłych badaniach nad obiektywizmem warto byłoby poruszyć koncepcje kontynuatorów Rand, jak choćby Leonarda Peikoffa, czy też innych myślicieli, zrzeszonych w Ayn Rand Institute. Interesującym kierunkiem badań mogłoby być także zestawienie obiektywizmu z innymi nurtami koncentrującymi się na jednostce, np. libertarianizmie.

1. Wstęp

Ayn Rand należy do grona współczesnych filozofów amerykańskich, których myśl – mimo niezaprzeczalnego wpływu na filozofię polityki – nie jest szerzej komentowana w Polsce. Stworzony przez nią system, zwany obiektywizmem – koncentrował się na jednostce i specyficznie rozumianej racjonalności. Obiektywizm nadal rozwijany jest w ramach Ayn Rand Institute. Celem niniejszej pracy jest prezentacja poglądów Ayn Rand na kwestie związane z prawami człowieka. Jest to podejście, które zakłada prymat jednostki nad społeczeństwem, co implikuje rozumienie praw człowieka jako praw jednostkowych, a nie społecznych. Z uwagi na głębokie osadzenie teorii praw człowieka Rand w obiektywistycznej metafizyce, epistemologii i etyce, w pierwszej części artykułu zaprezentowany zostanie zarys tych koncepcji. Następnie przedstawione zostaną elementy antropologii obiektywizmu, ukazujące miejsce i rolę człowieka w świecie, a także ukazujące obraz człowieka idealnego, tak istotnego dla Ayn Rand. Koncepcja praw człowieka wypływa z założeń, przyjętych na gruncie systemu obiektywistycznego i w takim właśnie kontekście zostanie przeanalizowana.

2. Obiektywizm – zarys koncepcji

Refleksja filozoficzna Ayn Rand rozpoczyna się od określenia punktów wyjścia – aksjomatów. Są to jej zdaniem prawdy niezaprzeczalne, które trzeba zaakceptować – bez względu na stanowisko filozoficzne czy światopoglądowe. Aksjomaty obiektywizmu to istnienie, świadomość oraz tożsamość. Akceptacja aksjomatu istnienia oznacza nic innego, jak uznanie, że istnienie istnieje – a więc że jest coś. „Istnieć to znaczy być czymś, w odróżnieniu od nicości nieistnienia; być jednostką o konkretnej naturze, posiadającą konkretne cechy” . Drugą, równie fundamentalną prawdą w optyce Rand jest fakt, iż jednostka jest w stanie stwierdzić własne istnienie – ten aksjomat Rand nazwała świadomością. Jednocześnie należy zauważyć, iż świadomość zawsze odnosi się do czegoś, co istnieje – nie może istnieć samoistnie, oddzielnie od konkretnego bytu. Tym samym istnienie jest pierwotne w stosunku do świadomości. Trzecim aksjomatem jest tożsamość – „A jest A”. Oznacza to, iż istnieją całości, które posiadają pewne atrybuty. Całość może być utożsamiana ze składającymi się na nią częściami. Jednocześnie całości działają zgodnie z zaleceniami atrybutów, które wypływają z natury danej jednostki. Natura ta wynika bezpośrednio z zasady tożsamości. Zachowanie sprzeczne z naturą danej jednostki uważane jest zatem za nieracjonalne. Ważnym elementem metafizyki obiektywistycznej jest także zasada przyczynowości. Dzięki niej w świecie panuje porządek, a całości powiązanie są w relacje przyczynowo-skutkowe. Każde działanie musi mieć jakąś przyczynę i prowadzić musi do określonych skutków. Określony rodzaj działania zależy przede wszystkim od natury danej całości. Można więc powiedzieć, że pewne aktywności leżą w naturze danej jednostki, zaś inne – nie. W związku z tym całości mogą podlegać jedynie określonym procesom i działać jedynie w określony sposób. Całości są więc specyficzne, niesprzeczne i ograniczone na gruncie istnienia, zaś na gruncie działania zachowują się w zgodzie ze swoimi atrybutami . W związku z tym można oczekiwać, iż ta sama przyczyna wygeneruje taką samą reakcję. Wyjątkowość człowieka polega przede wszystkim na tym, iż tylko on ze wszystkich innych całości może sam być przyczyną swojego działania. Chodzi o to, że każde działanie człowieka, na przykład skinienie głowy albo napisanie zdania, powodowane jest przez świadomą decyzję, nie zaś przez ingerencję zewnętrznego podmiotu. Kolejnym istotnym aspektem ontologii obiektywistycznej jest porządek rzeczy metafizycznie danych i stworzonych przez człowieka. Zasadnicza różnica między tymi dwoma przedmiotami polega na tym, iż te pierwsze mają charakter koniecznościowy. Nie można sobie wyobrazić, by miały funkcjonować inaczej bez popadania w sprzeczność. Przykładem przedmiotów metafizycznie danych są obiektywistyczne aksjomaty (istnienie, świadomość i tożsamość), ale także prawa fizyki i matematyki, ale także natury całości. Przedmioty stworzone przez człowieka są kwestią wyboru, a więc mogłyby nie istnieć. Są to na przykład instytucje społeczne albo wynalazki technologiczne. Kryzys, jaki Rand diagnozowała we współczesnym świecie, wiązał się przede wszystkim z mieszaniem tych dwóch porządków. Prowadzi to do poważnych problemów, przede wszystkim na gruncie etyki. Metafizyka obiektywistyczna nie jest zbyt rozbudowana. Zdaniem Rand jej rola sprowadza się jedynie do określenia aksjomatów oraz konstatacji, że rzeczy mają swoje natury. Poznanie tych natur należy już do epistemologii. Człowiek, dzięki działalności swojego umysłu, jest w stanie analizować otaczającą go rzeczywistość i wysnuwać na jej temat wnioski. Dane zmysłowe docierają do aparatu poznawczego człowieka, który je różnicuje i integruje. Łączy poszczególne elementy w całości, a wraz z rozwojem zdolności kognitywnych – może to robić na coraz wyższym, bardziej abstrakcyjnym poziomie. W ten sposób może wyłonić z otaczającej go rzeczywistości te rzeczy, które mają dla niego jakieś znaczenie. Konsekwencją poznania jest formułowanie pojęć i niejako kształtowanie doświadczeń zmysłowych tak, aby możliwe stało się „dopasowanie nieograniczonej wiedzy do ograniczonego doświadczenia percepcyjnego człowieka”. Poznawanie świata jest procesem, który wymaga od człowieka podjęcia pewnego wysiłku, jakim jest koncentracja. Jednocześnie jest to akt dobrowolny – człowiek może go nie wykonać. Wybór ten ma dla Rand charakter etyczny – rezygnacja z myślenia oznacza rezygnację z posługiwania się rozumem, co jednocześnie neguje naturę człowieka. Uniemożliwia także rozeznanie dobra i zła, gdyż może się to dokonać właśnie poprzez rozum. Wartością ostateczną, czyli taką, której osiągnięciu poświęcone są wszystkie inne wartości, jest życie ludzkie. Człowiek, posługując się rozumem, odkrywa obiektywne prawdy o świecie (w tym naturę rzeczy) i uczy się przetrwania w tym świecie. „Człowiek otrzymał życie, ale nie przetrwanie. Otrzymał umysł, lecz nie jego zawartość. Aby pozostać przy życiu, musi działać, a zanim będzie mógł działać, musi znać charakter i cel swoich działań (…) aby pozostać przy życiu, musi myśleć”. Rand twierdzi, że umysł jest atrybutem jednostki. Z tego powodu każda aktywność poznawcza, która przyczynić się może do zachowania życia, dokonywana jest na własny rachunek. Działając na rzecz zachowania naszego życia pokazujemy, że nasze życie warte jest przetrwania. Poszanowanie wartości życia objawia się przede wszystkim w tym, jak wiele wysiłku podejmujemy do jego zachowania. Wysiłek ten jest konieczny, gdyż człowiek – w przeciwieństwie do zwierząt – nie jest wyposażony w instynkty, które determinują jego zachowania. Z tego powodu w jej systemie filozoficznym to właśnie egoizm oceniany jest pozytywnie, gdyż gwarantuje realizację celu nadrzędnego. W etyce obiektywistycznej wyróżnia się trzy wartości, które miałyby służyć osiąganiu wartości najwyższej, czyli podtrzymania ludzkiego życia. Jest to rozum, cel i ambicja. Rozum, bo umożliwia rozpoznanie dobra i zła. Cel, gdyż każde działanie człowieka dokonywane jest w określonym celu. Ambicja, gdyż zdaniem Rand pokazuje ona, iż człowiek chce zachować swoje życie i że jest ono warte zachowania. Wymienionym wartościom odpowiadają im trzy cnoty: racjonalność, skuteczność i duma. Realizacja tych wartości, która dokonuje się poprzez cnoty, gwarantuje sprawnie funkcjonujące społeczeństwo, które zorganizowane jest jednak na zupełnie innych zasadach. Najważniejszą różnicą jest tutaj zupełne odrzucenie jakiejkolwiek bezinteresowności albo nawet działania inspirowanego przede wszystkim dobrem drugiego człowieka. Altruizm jej zdaniem mówi, iż życie innych jest oceniane wyżej niż nasze własne, co sprzeczne jest z rozumem.

3. Człowiek idealny – antropologia obiektywizmu

„Przysięgam – na swoje życie i miłość do niego – że nigdy nie będę żył dla innego człowieka ani prosił go, by żył dla mnie”. Słowa te, zaczerpnięte z opus magnum Ayn Rand, jakim był Atlas Zbuntowany, precyzyjnie oddają esencję jej koncepcji filozoficznych. Człowiek, który składał tę przysięgę, miał możliwość wejścia do świata ludzi umysłu – a więc świata idealnego, utopii. Człowiek umysłu – jak sugeruje nazwa – stawia rozum na pierwszym miejscu. Jest on dla niego narzędziem poznania świata i odkrywania prawd obiektywnych. Poprzez rozum człowiek odkrywa także obiektywny kodeks moralny, który w konsekwencji świadomie stosuje w swoim życiu. Innymi słowy, postępowanie moralne jest kwestią wyboru, a nie przymusu. W związku z tym żadna instytucja, osoba trzecia czy też siła wyższa nie może zmusić nikogo do zachowywania zasad etycznych. Rand dopuszcza sytuację, że człowiek decyduje się odrzucić kodeks moralny i działać w sprzeczności z nim. Takie zachowanie nie jest jednak racjonalne i nie przyczynia się do zachowywania życia, a wręcz przeciwnie – prowadzi do śmierci. „Etyka absolutna utrzymuje, że działający musi być zawsze beneficjentem swego działania i że człowiek powinien działać zgodnie ze swym racjonalnym interesem”. Interes ten definiowany jest bardzo szeroko i nie musi mieć jedynie ekonomicznego charakteru. Jednocześnie warto też podkreślić, że Rand nie postuluje tutaj podejścia, które równałoby się z bezwzględną realizacją własnych zachcianek. Człowiek umysłu w swoich działaniach nieustannie myśli o celu najwyższym, czyli własnym życiu – w długiej perspektywie. Realizuje to jednak drogą własnej pracy i wysiłku – a nie poprzez fałsz, kłamstwa i oszustwa. Człowiek umysłu myśli o swoim życiu w sposób odpowiedzialny – a jego zachowanie determinowane jest przez indywidualne rozeznanie dobra i zła poprzez rozum. Z uwagi na to, że prawa, które rozeznaje rozum, mają charakter absolutny, ludzie umysłu dochodzą do analogicznych konkluzji. W związku z tym w optyce obiektywistycznej nie ma możliwości, by między ludźmi umysłu doszło do konfliktu, czy choćby nieporozumienia. Na drodze wysiłku intelektualnego odkrywają te same zależności i zgadzają się co do ostatecznych wniosków. Przykładem człowieka, któremu jest najbliżej do modelu człowieka umysłu, jest – zdaniem Rand – kupiec. Dzieje się tak dlatego, że zasada wymiany jest najlepszym sposobem regulacji stosunków międzyludzkich. Wyklucza samopoświęcenie albo zmuszanie do poświęcania na rzecz innych. Z góry zakłada, że każda wartość może być wymieniana na inną wartość. Co więcej, dojdzie do skutku jedynie w sytuacji, gdy obie strony się na to zgodzą. „Zasada wymiany jest jedyną racjonalną zasadą etyczną w strefie stosunków międzyludzkich, osobistych i społecznych, prywatnych i publicznych, duchowych i materialnych. Jest to bowiem zasada sprawiedliwości. Kupiec to człowiek, który żyje z tego, co zyskuje, i nie daje ani nie bierze niezasłużonego. Nie traktuje ludzi jak panów, ani też jak niewolników, lecz jak niezależnych partnerów. Prowadzi z ludźmi interesy oparte na wolnej, dobrowolnej i niezależnej wymianie, która przynosi obu stronom korzyści”. W jej utworach beletrystycznych bohaterowie, których bez wątpienia gloryfikuje, są przedsiębiorcami lub szeroko rozumianymi twórcami (np. architektami, kompozytorami, wynalazcami). W tych zawodach uosabiają się wzorce etycznego postępowania. Jest tak dlatego, że z jednej strony przedsiębiorcy i twórcy wykorzystują potęgę swojego umysłu, zaś z drugiej – sukces gwarantuje im ich własna praca. Rand ceni sobie w twórcach szczególnie to, że nie oczekują oni żadnego wsparcia od osób trzecich, gdyż wszelkie ich wytwory powstają w efekcie ich indywidualnej pracy. Ewentualna solidarność społeczna i działania na rzecz innych są wynikiem ich dobrowolnej decyzji – a nie ingerencji państwa. W tym miejscu warto zaznaczyć, iż człowiek idealny dla Rand jest człowiekiem bez wątpienia wyjątkowym. Nie oznacza to jednak, że człowiekiem umysłu mogą być tylko jednostki. Obiektywizm zakłada, że ludzie różnią się pod względem potencjału, jaki w sobie mają. Oznacza to, że nie każdy ma szansę zostać genialnym wynalazcą. Może jednak – dzięki rozumowemu rozeznaniu – realizować się w innej roli. Zasadnicze znaczenie ma tu jednak gotowość do podjęcia indywidualnego wysiłku intelektualnego.

4. Prawa człowieka – ujęcie obiektywistyczne

Termin „prawa człowieka” rozumiany jest na wiele różnych sposobów i obecnie nie funkcjonuje jedna, powszechnie uznana definicja. Trudność z precyzyjnym ujęciem tego terminu polega przede wszystkim na tym, iż specyfika problemu wymaga podejścia interdyscyplinarnego – łączącego dziedziny takie jak: prawo, filozofia, psychologia, ekonomia, czy nawet biologia i socjologia. Wiktor Osiatyński definiuje prawa człowieka jako „powszechne prawa moralne o charakterze podstawowym, przynależne każdej jednostce w jej kontaktach z państwem”. W tym rozumieniu prawa człowieka mają charakter wertykalny, gdyż regulują działanie na linii państwo – jednostka. Krzysztof Motyka podkreśla, iż szczególny charakter praw człowieka wynika przede wszystkim z faktu, iż są to „prawa przysługujące człowiekowi, każdemu człowiekowi, z racji samego faktu, że jest on człowiekiem, krócej – z racji jego człowieczeństwa”. Z uwagi na fakt, iż prawa te wywodzone są przede wszystkim z gruntu prawnonaturalnego, określa się je także jako:

• przyrodzone (człowiek się z nimi rodzi, nie otrzymuje ich od państwa ani żadnej innej instytucji);
• powszechne (przysługują wszystkim ludziom);
• niezbywalne (nikt nie może się ich zrzec);
• nienaruszalne (nie można ich nikogo pozbawić).

Najpełniejszym wyrazem współczesnego rozumienia praw człowieka jest prawdopodobnie Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, która została uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1948 roku. Jak zauważa Marek Piechowiak, powołując się na poglądy Karla Vasaka, prawa człowieka podzielić można na trzy rodzaje (w literaturze określane także jako „generacje”):

• prawa osobiste i polityczne (art. 2-21);
• prawa gospodarcze, socjalne i kulturowe (art. 22-27);
• prawa solidarnościowe (art. 28).

Prawa osobiste i polityczne to np.: „prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa swej osoby”, prawa gospodarcze, socjalne i kulturowe to: „prawo do pracy, do swobodnego wyboru pracy, do odpowiednich i zadowalających warunków pracy oraz ochrony przed bezrobociem”, zaś prawa solidarnościowe to prawo do „takiego porządku społecznego i międzynarodowego, w którym prawa i wolności przedstawione w niniejszej Deklaracji mogą być w pełni realizowane” .

Jak zauważa Anna Kalisz, trzy generacje praw człowieka opierają się na zupełnie odmiennych założeniach. Pierwsza generacja wywodzi się z liberalnej idei wolności, druga – z socjalistycznych idei równości, zaś trzecia generacja nawiązuje do koncepcji solidarystycznych . W związku z tym nie jest dziwne, iż niekiedy pojawia się między nimi konflikt aksjologiczny. Sprawę dodatkowo komplikuje fakt, iż między generacjami praw człowieka nie funkcjonuje żadna hierarchia, a więc konflikt ten nie może być rozwiązany poprzez uznanie któregoś prawa za ważniejsze. Z takim rozumieniem pojęcia „praw człowieka” polemizowała Rand. Jej definicja praw człowieka sformułowana jest następująco: „są to zasady moralne, które ustalają i sankcjonują wolność działania jednostki w otoczeniu społecznym”. Dzięki tym prawom, wprowadzanym w życie bezpośrednio przez jednostki, całe społeczeństwo staje się podporządkowane prawom moralnym. Zasadnicze znaczenie ma tu jednak fakt, że prawa człowieka mają charakter jednostkowy, nigdy zaś kolektywny. Dzieje się tak dlatego, że Rand przyjmuje, iż społeczeństwo nie jest niczym więcej, jak tylko sumą jednostek. Z tego powodu jedynie prawa adresowane do jednostek mają rację bytu – regulują życie jednostki w otoczeniu społecznym. Zakładając, iż prawa te są zachowywane przez wszystkie jednostki można założyć, iż społeczeństwo staje się społeczeństwem moralnym. Wśród praw człowieka Rand wyróżnia prawo pierwotne i prawo wtórne. Prawem pierwotnym jest prawo do życia. Jak wspomniano we wcześniejszej części pracy, życie jest procesem, które wymaga działań na rzecz jego zachowywania i podtrzymywania. Z tego powodu pierwotne prawo do życia oznacza jednocześnie, iż jednostka uprawniona jest do podejmowania takich aktywności umożliwiających przetrwanie. „Jest to wolność poszukiwania wszystkiego, czego istota rozumna z natury swej potrzebuje, by podtrzymać, rozszerzyć i wypełnić własne życie, a także, by cieszyć się swoim życiem”. Wolność ta rozumiana jest w sposób liberalny – a więc ogranicza ją jedynie wolność jednostkowa innych ludzi. Z prawa do życia nie wynikają żadne konsekwencje o charakterze społecznym. Człowiek nie jest zobowiązany do działań na rzecz drugiego człowieka. Jednocześnie nie ma też prawa oczekiwać, że inni członkowie społeczeństwa będą go w jakikolwiek wspierać. Współpraca jest oczywiście możliwa i wskazana, podobnie solidarność społeczna czy wspieranie słabszych jednostek. Jest to jednak wynik dobrowolnych decyzji jednostek, a nie instytucjonalnego przymusu. Drugim prawem człowieka, o jakim wspomina Rand, jest prawo własności. Jest ono wtórne w stosunku do prawa do życia. Gwarantuje ono realizację prawa pierwotnego. Jest to konsekwencją tego, iż prawo do życia wymaga podejmowania indywidualnych wysiłków. Człowiek może być prawdziwie wolny wtedy, gdy ma prawo do zachowywania owoców swojej pracy. W przeciwnym razie – zdaniem Rand – staje się niewolnikiem. Zarówno prawo do życia, jak i prawo własności, są prawami politycznymi. Obiektywistyczna koncepcja praw człowieka nie uznaje praw ekonomicznych. Z tego powodu Rand odrzuca prawa takie jak np. prawo do pracy i godziwego wynagrodzenia, prawo do mieszkania czy ubezpieczeń społecznych. Według niej prawa te związane są z przymusem, wywieranym na tej części społeczeństwa, która musi zostać obciążona kosztami zapewniania innej grupie wymienionych dóbr. Są one wytworzone dzięki wysiłkowi ludzi, który zostali pozbawieni prawa do korzystania z owoców własnej pracy. W tym rozumieniu uwzględnienie praw ekonomicznych oznacza jednocześnie naruszenie praw politycznych (zwłaszcza wolności jednostkowej). „Każde rzekome prawo jednego człowieka związane z pogwałceniem praw innego człowieka nie jest i nie może być prawem”. Redystrybucja dóbr, sankcjonowana prawem, jest dla Rand dowodem na to, że to rząd i instytucje państwowe stanowią największe zagrożenie dla praw jednostkowych. Dzieje się tak także dlatego, że to właśnie rząd ma monopol w społeczeństwie na stosowanie siły wobec współobywateli (system penitencjarny). Dlatego też jedynym sposobem zapewnienia przestrzegania praw człowieka jest redukcja do minimum roli państwa.

5. Podsumowanie

Ayn Rand rozumie prawa człowieka jako prawa przysługujące jednostkom i gwarantujące im zachowanie wolności jednostkowej. Odwołując się do stworzonej przez siebie metafizyki, uznaje, iż w naturze człowieka leży celowe działanie i dążenie do zachowania życia. Epistemologia obiektywistyczna określa rolę rozumu, jako podstawowego narzędzia, dzięki któremu możliwe staje się poznanie świata i odkrywanie obiektywnych praw. W centralnym punkcie etyki umieszcza więc prawa człowieka, na które składa się prawo do życia i prawo własności, zaś trzon jej koncepcji politycznej stanowi wolność jednostkowa. Biorąc pod uwagę wymienione tutaj czynniki staje się jasne, dlaczego Rand tak intensywnie afirmowała system nieregulowanego przez państwo kapitalizmu. Jej zdaniem tylko ten system gwarantował realizację praw człowieka. „Nie jestem przede wszystkim zwolennikiem kapitalizmu, ale egoizmu, i nie jestem przede wszystkim zwolennikiem egoizmu, ale rozumu. Jeśli ktoś uznaje prymat rozumu i stosuje go konsekwentnie, reszta układa się sama. To właśnie prymat rozumu był, jest i będzie podstawową problematyką moich prac i esencją obiektywizmu”.

Literatura

• Gotthelf A., On Ayn Rand, Wadworth Thomson Learning, Belmont 2000
• Harriman D. (red.), Journals of Ayn Rand, Plum Printing, Nowy Jork 1999
• Kalisz A., Prawa kolektywne na tle klasycznego ujęcia praw człowieka, [w]: Kalisz A. (red.), Prawa człowieka. Współczesne zjawiska, wyzwania, zagrożenia, Wyższa Szkoła Humanitas, Sosnowiec 2015
• Motyka K., Prawa człowieka, Oficyna Wydawnicza Verba S.C., Lublin 2004
• Osiatyński W., Wprowadzenie do pojęcia praw człowieka, w: Łabęcka E. (red.) Szkoła Praw Człowieka. Teksty Wykładów, Wydawnictwo EXIT, Warszawa 1996
• Peikoff L., Objectivism: The philosophy of Ayn Rand, Meridan Book, Londyn 1993
• Piechowiak M., Filozofia praw człowieka, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1999
• Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Organizacja Narodów Zjednoczonych, źródło: http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Powszechna_Deklaracja_ Praw_Czlowieka.pdf Rand A., Atlas Zbuntowany, Wydawnictwo Zysk i Ska, Poznań 2008
• Rand A., Brief Summary, [w]: The Objectivist Magazine, Wrzesień 1971
• Rand A., Etyka Absolutna, [w]: Rand A., Cnota egoizmu. Nowa koncepcja egoizmu, Wydawnictwo Zysk i Ska, Poznań 2015
• Rand A., Introduction to Obectivist Epistemology, Meridian Book, Nowy Jork 1999
• Rand A., Prawa człowieka, [w]: Rand A., Cnota egoizmu. Nowa koncepcja egoizmu, przeł. Łoziński J., Wydawnictwo Zysk i Ska, Poznań 2015
• Rand A., Wstęp, W: Rand A., Cnota egoizmu. Nowa koncepcja egoizmu, Wydawnictwo Zysk i Ska, Poznań 2015